Đình Thổ Tang thuộc xã Thổ Tang, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc, được xây dựng từ thế kỷ XVII, là một trong những ngôi đình cổ nhất còn lại của tỉnh Vĩnh Phúc hiện nay. Bước qua cổng nghi môn rộng lớn uy nghi rợp mát bóng đa cổ thụ, mái đình Thổ Tang hiện lên rộng lớn và vững chãi, nhưng cũng rất thanh thoát và duyên dáng với màu mái ngói đỏ tươi và những dáng nét đao đình cong vắt in trên nền trời xanh trong trẻo.
Ngược dòng lịch sử, đình Thổ Tang thuộc huyện Vĩnh Tường, được tạo dựng từ thế kỷ XVII, trải qua thời gian, đến nay còn bảo lưu được tương đối nguyên vẹn kiểu thức kiến trúc thời Hậu Lê. Đình thờ danh tướng Lân Hổ, có công đánh giặc Nguyên Mông ở thế kỷ XIII. Tương truyền, theo lệnh Vua Trần, Lân Hổ đã dẫn quân lên vùng Gia Ninh (nay thuộc tỉnh Phú Thọ) lập phòng tuyến, bày binh bố trận, chỉ huy quân sĩ chiến đấu anh dũng, tiêu diệt nhiều sinh lực địch, bảo vệ kinh đô Thăng Long. Hiện nay suốt một dải từ Dục Mỹ – Sơn Vi (Phú Thọ) đến Vĩnh Tường – Yên Lạc (Vĩnh Phúc) có hệ thống di tích thờ Lân Hổ. ở xã Thổ Tang có Miếu Trúc, đình Thổ Tang, đình Phương Viên, trong đó đình Thổ Tang là trung tâm để tổ chức lễ hội cùng những trò diễn, lễ hội tưởng niệm vị tướng tài Lân Hổ và cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm bảo vệ đất nước của dân tộc ta thời Trần. Hàng năm, lễ hội đình Thổ Tang tổ chức vào ngày 10 đến ngày 15 tháng Giêng. Trong lễ hội có lễ rước kiệu từ miếu trúc về đình làng và các trò chơi thi lợn, dưa hấu, trò vui diễn xướng dân gian, chọi gà, đấu vật..
Đình Thổ Tang là một trong những ngôi đình đạt đến đỉnh cao về mỹ thuật điêu khắc gỗ cổ dân gian thời Hậu Lê, luôn được nhắc tới trong lịch sử mỹ thuật dân tộc. Ngày 11/10/2020 vừa qua, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc đã tổ chức lễ đón nhận bảng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt, di tích kiến trúc nghệ thuật Đình Thổ Tang. Đình có sức hút đặc biệt đối với giới khoa học, cùng sự quan tâm bảo vệ tu bổ của Nhà nước các cấp, chính quyền và nhân dân địa phương. Việc tôn tạo đình qua nhiều lần vẫn giữ được hầu như nguyên dạng các hạng mục cũng như các dấu nét trang trí ban đầu.
Đình Thổ Tang được xây dựng với quy mô đồ sộ, gồm hai toà kiến trúc bố cục theo hình chữ “đinh”. Đại đình 5 gian, 2 dĩ, 6 hàng chân, hậu cung 2 gian. Toàn đình có 60 cột, làm bằng gỗ tốt đại khoa. Cột cái có đường kính 0,80m, cột con đường kính 0,61m. Nền đình dài 25,80m, rộng 14,20m, bó đá xanh xung quanh. Kết cấu kiến trúc kiểu tứ trụ, chồng rường giá chiêng, gia cố bền chắc.
Kết cấu chồng rường, giá chiêng và đầu dư tại đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Kết cấu tại phần đầu hồi đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Ban thờ với bức đại tự Thượng đẳng tối linh thần tại đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Đình Thổ Tang hiện còn lưu giữ được hơn 21 bức chạm khắc gỗ hết sức tinh tế, được thể hiện trên các thành phần kiến trúcnhưđầu dư, xà, bẩy, rường…
Các mảng chạm khắc như hòa vào làm một với giải pháp kiến trúc và trở thành bảo tàng sống động, lưu giữ các hình tượng thể hiện theo 2 nội dung: Tôn vinh công tích đánh giặc của Lân Hổ Hầu, tập trung tại gian thờ; Miêu tả từ quan niệm tín ngưỡng, tự nhiên đến hoạt động kinh tế, xã hội, văn hóa và đời sống thường nhật của cư dân thời bấy giờ, tập trung tại không gian hai bên gian thờ, phần hiên.
Về tôn vinh Lân Hổ Hầu: Tại đây có các bức chạm miêu tả sự tích ra đời và công tích đánh giặc của Lân Hổ Hầu.Về cảnh cõi trần và cõi tiên: Tại đây có các chạm khắc phản ảnh con người và tự nhiên là một, cõi trần và cõi tiên là một, ví như”Bát tiên quá hải”; “Tiên cưỡi rồng”…
Bức chạm “Bát tiên quá hải”, đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Về tự nhiên: Tại đây có vô số các chạm khắc từ các loài linh vật như: Long, ly, quy, phụng, đến các con vật gắn với chiến binh như ngựa chiến; các loài vật gần gũi với người như trâu, chim, cá…Rồng là linh vật được chạm khắc nhiều với hình tượng như: “Cửu long tranh châu”, “Đầu rồng”, “Ổ rồng”…
Bức chạm”Đầu rồng”trên đầu dư của kết cấu mái, đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Bức chạm”Mây cuộn”tại đầu bẩy,của kết cấu mái, đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Về cảnh sinh hoạt đời thường với nhiều bức chạm khắc như: Lễ hội có”Ngày hội xuống đồng”(lễ tịch điền)…; bảo vệ mùa màng có:”Bắn hổ”; cảnh vui chơi giải trí có:”Chơi cờ”,”Tứ tửu”, “Đá cầu”,”Người múa”…; cảnh sinh hoạt đời thường có:”Trai gái”,”Gia đình hạnh phúc”;”Đánh ghen”,”Vợ chồng lười”….
Bức chạm”Thường nhật”,đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Bức chạm”Tứ tửu”(bốn người uống rượu,đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Bức chạm “Trai gái”,đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Nhiều bức chạm đã trở nên nổi tiếng, ví dụ như “Ngày hội xuống đồng” trên một kẻ nghé, dài 1,35m, rộng 0,7m. Bức chạm có tới 20 người với mọi thành phần xã hội, đều được chạm bóng; có người đang đi cày với con trâu; xung quanh có người cầm đàn, thổi tù và; bên trên có viên quan đội mũ cánh chuồn với hai người hầu; người cưỡi ngựa đi xem hội…
Bức chạm “Ngày hội xuống đồng”, đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
bức chạm “Bắn hổ”: Bức chạm được đặt ở trong đình gian cạnh phía phải, có kích thước 0m80x0m60; chạm một người và một con hổ trên một vách đá treo leo. Người là một chàng lực sĩ, tay cầm súng ghì trước ngực chân trái hơi khuỵu, chân phải duỗi thắng, nép mình vào vách đá, đang ở tư thế tiến công, mắt dõi theo súng chĩa về phía hổ. Con hổ đang ở tư thế bị động, người co rúm lại, một chân trước đang giơ lên bơi bơi trong không gian, một chân sau đưa lên gãi tai về lúng túng, nét mặt gầm gừ… Bức chạm này thể hiện con người muốn chinh phục các loài thú dữ bảo vệ mùa màng; đồng thời bức chạm còn thể hiện giá trị tư tưởng được đúc kết thành kinh nghiệm đó là: Con người thắng các loài thú dữ như hổ là do mưu trí chứ không phải sức khỏe.
Bức chạm “Bắn hổ”,đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Bức chạm “Đá cầu”: Bức chạm tả cảnh đá cầu, được đặt ở ngách cột cái gian cạnh hình vuông, mỗi chiều dài 0m40. Trong bức chạm có hai người đầu đội mũ quả lựu, áo thắt đai, cổ và ngực chạm hoa rất đẹp, mỗi người giơ một tay gác chéo lên nhau, một chân nâng lên vuông góc ở tư thế đá cầu, quả cầu tròn nằm ở lòng bàn chân. Khoảng cách giữa hai người có một con nghê nhô đầu ra trông rất vui mắt và ngộ nghĩnh.
Bức chạm “Đá cầu”,đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Ngoài ra, đình Thổ Tang còn lưu giữ được nhiều di vật cổ có giá trị như: đại tự, án thư, lư hương, hoành phi, sắc phong, kiệu thờ
Một điều rất đặc biệt nữa ở đình Thổ Tang đó là bức hoành phi với ba chữ “Hòa Vi Quý” thể hiện một triết lý nhân sinh sâu sắc chỉ thấy có ở đây. Bức hoành phi có xuất xứ khá thú vị: “Hồi ngôi đình mới làm xong lúc này dân trong làng rất hay đánh lộn, anh em mất đoàn kết, hàng xóm ghen ghét nhau, vào đúng lúc đó có viên Tổng đốc Sơn Tây kinh lý qua. Biết vị tổng đốc là người hay chữ, dân làng thỉnh cầu ông cho chữ hoành phi. Sau khi nghe kỳ mục bẩm báo tình hình mọi mặt của làng, vị Tổng đốc nhíu mày suy nghĩ rồi viết luôn 3 chữ: “Hòa Vi Quý”. Thấy nghĩa chữ hay quá, dân làng phẩn khởi lập tức khắc ngay vào bức hoành phi treo lên và mở luôn hội khánh thành đình. Và thật lạ, tự nhiên sau đó trong làng yên ắng hẳn không còn chuyện đánh lộn thường xuyên như trước, tình hình đó được duy trì cho mãi tới nay”.
Bức đại tự”Hòa vi quý”trên và bức chạm rồng phía dưới, đình Thổ Tang, Vĩnh Tường
Với những bức chạm khắc gỗ độc đáo được gìn giữ tại đình Thổ Tang, đây có thể nói là đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc gỗ cổ dân gian, không chỉ thành công ở các mặt bố cục, tạo dáng, đục bong chạm thùng mà còn mang một nội dung rất sâu sắc, tỏ rõ trình độ tư duy cao của nghệ nhân thời đó../.
Hồng Quân
